Το άρθρο αυτό του συγγραφέα Μενέλαου Λουντέμη δημοσιευθηκε το 1977 σε τρία μέρη στην εφημεριδα „Τα Νεα“. Αναδημοσιεύω σήμερα το 2ο μέρος
Μερος 2ο
(Το 2ο αυτό μέρος πρωτοδημοσιεύθηκε στο berlin-athen.eu στις 19.06.2007. Διαβάστε την εισαγωγή μου για το άρθρο στο 1ο μέρος
Ποσο ειναι „ελληνικο“ το …ελληνικο τραγουδι; Μερος 1ο)
Άλλοι πάλι, „νεωτεριστές“, απ‘ την πρεμούρα τους ν‘ ανακαλύψουν το καινούργιο μπήκαν με τα παπούτσια στο παλιό. Κάποιες φορές μάλιστα σ‘ αυτό το πάρα πολύ παλιό, που φτάνει κι ως την προκλασσική μουσική (16ος, 17ος αιώνας).Κάθεσαι λ.χ. σ‘ ένα τραπέζι για ν’ακούσεις ένα τραγούδι εμπνευσμένο απ‘ τους αιγαιοπελαγίτικούς καημούς, κι‘ ακούς ξαφνιασμένος κάτι μοτιβα του Πδεργολέζε ή του Βιβάλντι, σε στυλ „κλαβεσίνο“.
Άλλοτε πάλι, στέλνοντας περίπατο όλο το ευρωπαικό πεντάγραμμο, μεταχειρίζονται φθόγγους της βυζαντινής γραφής („επερρήσεις“, υπορροές“ κ.λπ.) ξεσηκώνοντας ατόφια την Οκράηχο, τα αντίφωνα και τα ηχηρά ιδιόμελα και τα σερβίρους για „σύγχρονα ερωτικά τραγούδια“. Και νάταν μόνο αυτό; Υπάρχουν και κάποιοι που δεν σταμάτησαν στη μίμηση. Προχώρησαν στην καθαρή αντιγραφή. Θα με ρωτησετε τώρα:
Είναι επιτρεπτό αυτό; Τι να πούμε…Επιτραπτά είναι όλα. Είναι όμως και όλα νόμιμα; Φυσικά όχι. Αυτό θυμίζει τη μεταμόσχευση της καρδιάς. Η εγχείρηση πετυχαίνει πάντα, ο ασθενής όμως πάντα πεθαίνει.
Για να μη νομίσουν οι χαριτωμένοι αυτοί „σκαπανείς“ μας ότι πετυχαίνουν κανέναν μεγάλο άθλο τους πληροφορώ, ότι „τάπαν κι‘ άλλοι“. Προηγήθηκαν πολλοί κι‘ απ‘ τους πιο ονομαστούς μας μουσουργούς. Ο Καλομοίρης, ο Πετρίδης, ο Βάρβαγλης, ο Σκαλκώτας κ.λπ. και δεν δοξάστηκαν γι‘ αυτά όπως δεν θα δοξαστούν ούτε κι‘ οι σημερινοί τους μιμητές.
Αυτά τα ενρινόφωνα „ρετσιτατίβα“ που οι Βυζαντινοί τα ονόμαζαν „χύμα“ δεν είναι δυνατό να διασχίσουν δεκα πέντε αιώνες εκκλησιαστικής ζωής για να μπουν στα ταβερνεία και στα ραδιοφωνικά „στούντιο“.
Είναι καθαρή ματαιοπονία. Όσο δρόμο είχε να κάνει το ελληνικό τραγούδι απ‘ το Βυζάντιο ως τις μέρες μας τον έκανε μόνο του. Τη μουσική δεν την σέρνουν πίσω απ‘ τ‘ άλογα. Κι όποιος το επιχειρήσει μρτυρεί απλούστατα αμάθεια και κουτσοβλαχισμό.
Ας αφήσουμε λοιπόν ήσυχο το Βυζάντιο. Με την επιμονή μας να το μεταφυτέψουμε βίαια δείχνουμε υο πόση άγνοια έχουμε γύρω από τις διαδικασίες που διέπουν τις λειτουργίες των πολιτισμών.
Ιστορική πλάνη
Αλλά και κάτι πιο πολύ. Βρισκονται σε φοβερή ιστορική πλάνη όσοι το επιχειρούν. Γιατί η βυζαντινή μουσική που πήραμε απ‘ τους παπούδες μας (και που ψάλλουμε και σήμερα στις εκκλησίες μας) δεν είναι η γνήσια βυζαντινή μουσική, δηλαδή η μουσική της εποχής της ακμής της, τότε δηλαδή που το Βυζαντιο ήταν ελευθερο κι‘ ελληνικό. Είναι η μουσική του τουρκευμένου Βυζαντίου, του Βυζαντίου που ζούσε κάτω απ‘ το πέλμα του κατακτητή.
Βλέπετε πόσο διαφορετικά είναι τα πράγματα; Άλλη ήταν η μουσική που αντηχούσε κατω απ‘ τους τρούλους της Αγίας Σοφίας και των Αγίων Αποστόλων στην εποχή των Ελληνων Αυτοκρατόρων κι‘ αλλη ήταν εκείνη που ψάλλονταν στα παράνομα εκκλησιάσματα των ραγιάδων.
Του κάκoυ οι οψιμοι Βυζαντινολατρες αφανίζονται v‘ άvαστήσoυν την άληθινη βυζαντινη μουσικη. Αυτή βουβαθηκε και σωπασε αποδω και πεντε αιώνες, απο τότε που παρθηκε ή Πόλη. Τότε απαγορευθηκε η μουσικη μας μέ ποινη θaνάτoυ, οπως άπαγορευθηκε κι ο Λογος και καθε εκδηλωση που θυμιζε τα ηθη και τον πόλιτισμό τών Eλληvωv. Αυτά όσον αφορά την εκκλησιαστική μουσική. Όσο για την κοσμική μουσική της εποχής εκείνης δεν διέσωσε τίποτα.
Τό ξέρουμε πολύ καλα πώς ζoυσαν τότε οι Eλληvες. Λαθραία. Χωρίς ναχουν ούτε τά δικαιωματα που ειχαν οι Τούρκοι χαμάληδες τού Κερατειου. Αρκεί vα σκευθουμε μονο τουτο: Οτι ο χαμάλης μπορουσε να κυκλοφορει καβαλάρης, ο Ελλnvας όμως όχι. Ό χαμάλης μπορουσε να χτισει επισης εvα διώροφο σπίτι, ο Ελληνας όχι.
Ό Βαρκαρης του Βoσπορου μπορουσε να ξελαρυγγιαζεται οσο ηθελε και να λεει οποιο τραγουδι ηθελε, ο Ελληνας δεν ειχε τό δικαιωμα ούτε vα τα μουρμουρισει. Άκόμη και τούς πεθαμενους μας τους συνοδευαμε στά κοιμητήρια βουβα. Γιά τραγούδια λοιπον ειμασταν;
Έ τότε για Bυζαντινη μουσικη μας λενε;
Θά σταθω ομως λιyακι άκόμη στό τραγουδι, μια καί για τό τραγουδι ξεκινησαμε.
Προηγουμενως ομως θά μου επιτραπει να λοξοδρομησω λιγάκι απ’ τό θέμα μου.
Οι ρωσικες χορωδιες
Οπως θα έχουν παρατηρησει ολοι, μενουμε εκπληκτοι μπρος στίς άσυγκριτες ρωσικες χορωδίες, αυτά τά καταπληκτικα φωνητικα συγκροτηματα, που ομοια τους δεν υπαρχουν σ‘ όλόκληρο τόν κόσμο. Τά ρωσικά χορωδιακά.
Έμεινα φυσικα κι εγώ ο ίδιος κατάπληκτος – μα οχι γι’ αυτο. Απορουσα καί για κατι άλλο. Πώς, αύτός ο λαός, που ώς τόν περασμενο αίώνα ζουσε σάν δoυλo¬πάροικος, μπόρεσε να διαπρεψει σ‘ ενα ειδος πού μοvo πνευματικά ανώτεροι λαοί μπορoυν. Ποιοί ειναι οι παράγοντες εκεινοι που συνεβαλαν σ’ αύτή τήν απίστευτη ακμη;
Oλoι ξέρουμε οτι ως την εποχη του Βιατοσλαβου καί τού Ίγκόρ (δηλαδή ώς τα χίλια μ.Χ.) τα φυλα πού ζoυσαν στίς στεπες τής Ουκρανιας καί πιο περα ώς τά υψιπεδα του Παμίρ ησαν ολα ειδωλολατρικα, καθυστερημενα, μέ υποτυπωδη κρατική ζωή, ζώντας σε μια σχεδον πρωτογονη κοινωνικη οργάνωση.
Ή πολυφωνικη μουσικη τούς ελειπε; Τότε πως φτασανε σ‘ αυτην την ακμή; Καλό θά ηταν άλλά, οι ανθρωποι τότε δεν ειχαν ακόμη πιστεψει στό Χριστιανισμό.
Ό πρώτος ηγεμόνας που βαφτίστηκε ηταν ο Βλαδιμηρος κι αυτος οχι γιατι κατακαιονταν απο χριστιανικη πιστη, αλλα για να παντευτεί τήν Έλληνίδα πριγκιπησα Αννα. Κι αυτό γιατί Τι Βυζαντινη Αύλη αρνουνταν να συμπεθερεψει με είδωλολάτρες. Οσοι εχουν προσφατη τη μνήμη της Ίστορίας θά ξερουν ποσες αναβολες πηρε αυτός ό γάμος. Ή βασιλοπούλα Avνα, άδελφή του Βασιλείου αρνουνταν καί μέ πεισμα. Αποκαλουσε αυτο το γαμο «δoυλεία» καί τόν μελλοντα σύζυγό της «βαρβαρο καί ταυροσκυθη».
Στό τελος φuσικά το κορίτσι υποταχθηκε στα κρατικα συμφεροντα, μέ πόσους κοπετους ομως μπηκε στο πλοίο πού τήν πηγε στή χώρα τών Σκυθων!
Ενας ιστορικος γαμος
Ε, ακριβως αυτός ο γάμος μάς εδωσε τό κλειδί για νά λύσουμε τό μυστηριο τών ρωσικών χορωδιών, καί – ταυτοχρονα – να μάθoυμε καί τό ποια ηταν η Bυζαντινη μoυσική στά χρονια του ελευθερου βυζαντινου βιου. Κι αύτό δεν τό μαθαίνoυμε απ’ τό στόμα τών Έλληνων αλλά απ’ τό στόμα τών ίδιων τών Ρώσων καί μάλιστα τών μεγιστανων της Ρώσικης Αύλης πού ηρθαν στην Κωνσταντινουπολη γιά τά προξενεά.
Νά πως διασώθηκε ή μαρτυρία τους γραμμενη στό γλωσσικο ίδίωμα εκείνης της έποχης. «Τό οποιον είδομεν καί τό οποιον ηκουσαμεν δεν ίδώνεται και δεν είπωνεται. Ότι είς τοv Nαον τoυ Θεoυ Σοφιας δέν τραγωδώσιν ανθρωποι άλλα αγγελοι τάγματα αγγέλων έξ ουρανου καταβησόμενα καί τραγωδώσιν υμνouς τοιαυτης γλυκυτητος οπου ανθρωπος αρνείται vα άφήσει τόν κοσμον. Πεντακοσια άγγελικά πλάσματα εμπορεσαμεv vα έμετρήσωμεν κόρασίδας τε καί μεiρακας καί όλα ενδυμέvους και ύποδημένους εις λευκα και όλα έκπαγλου ευμορφιας, και νά τραγωδωσιν ουτως που αν ανθρωποι vα μήν έθέλει vα εβγαίνωσιν από τό όσπίτιον τoυ θεoυ …» κ.λπ ., κ.λπ.
Τό μυστηριο λοιπόν λύθηκε. Νά ποια ηταν η αληθηνη βυζαvτινή εκκλησιαστικη μουσικη. Aύτες…
…Kολουριωτικη τρατα. Για νά μη γινει συγχυση σας υπενθυμιζω οτι τό ονομα Koύλouρη ειναι πoλυ αρχαιοτερο απ’ τη Σαλαμίνα.
Καί τί θά λεyαμε γιά τόν πυρρίχειο τόν αρχαιότερο κι ώραιωτερο άπ‘ τoυς χoρoυς μας; Χορεύεται καί σήμερα άπαραλλακτα όπως χορευοτανε καί τοτε άπ‘ τους Ποντιους Ελληνες καθως κι’ άπό τους Καππαδόκες καί τους Κρητες – ασχετο αv στον Πόντο σημερα τον λενε «σέρα» καί στήν Κρήτη «πηδηχτό». Aύτός ό πηδηχτός ειναι ό πυρρίχειo κι’ οχι ό «πεvτoζάλης» οπως ίσχυρίζονται κάποιοι.
Τα πηραν οι Ρωσοι
Ας ξαvαγυρίσoυμε ομως ατό θέμα μας. Ολα αυτά καί φυσικα κι οι πολυφωνικες χορωδίες κι οι χοροί καταργήθηκαν με σουλτανικό φερμανι άμέσως μετά τό πάρσιμο της Πόλης. Εμειναν ομως στούς Ρώσους πού παρελαβαν μαζί καί ολο το τελετουργικο της θρησκείας μας. Αύτοί ομως μ π ό ρ ε σ α v νά τά διατηρησουν. Γιατι αυτοι δέν εχασαν ποτέ τήν άvεξcρτησία τους. Ειχαν άδιάκοπο εθνικο βίο άπό τότε ώς τίς μέρες μας. Ενώ στό σκλαβωμενο Βυζάντιο αυτες οι εξαίσιες χορωδίες αντικατασταθηκαν άπ‘ τίς μονωδιες καί έκτελουνταν άπό λίγους υποτονθωριστες, τούς «Ισοκράτες», πού συνοδευαν τόν ψάλτε με κλειστο στόμα. Τό Βυζάντιο επεε μεσα στο αίμα τών τέκνων του.
Ό λαός δέν ειχε πιά χαρές. Τί vα τραγoυδήσει; Eλεγε μόνο μοιρολόγια. Ένα άπ‘ αυτά διασώθηκε ώς τά σήμερα. Ειναι τό «Moιρολοι για τό πάρσιμο της πόλης».
Νεος κυκλός μουσικης
Αργοτότεpα οταν ό λαος κατώρθωσε – οχι να γιατρεψει φυσικα – αλλα να επουλωσει λίγο τίς πληγές του μπήκε στό νεο κύκλο της μουσικης του Ιστορίας. Aυτο συνδυαστηκε μέ την εθνικη του αντισταση που αρχισε από την πτώση τ η ς Τραπεζουντας καί κρατησε τετρακοσια χρόνια. Ειναι τά τραγουδια της ανυπακοης καί της αποκοτιας που σημερα τά λεμε «κλεφτικα».
Αλλά δεν μπορουσαν οι Eλληνες να ειναι ολοι κλέφτες κι αρματωλοί. Ηταv κι οί αλλοι, πουμεναν στίς πόλεις καί στά καμποχώρια. Aυτoί δέν ειχαν δικαίωμα νά τραγουδησουν. Γι‘ αυτό εψελναν μόνο καί μόνο στά παράνομα εκκλησιάσματα καί παντα κρυφα (καί με κλειστό τό στόμα) για νά μή τυχει κι ακoυστoυν απ‘ τό δρόμο!
Νά ποιό ειναι το μυστικο που η ψαλμωδιά μας ειναι ενρινη. Οι Τουρκοι είχαν καταργησήσει άκόμη καί τό ανοιγόκλειμα τωνν χειλιών. Κι αυτό γιά νά μή τυχει και – οι ραγιάδες – βρισουν τόν προφητη τους η τό Σουλτάνο τoυς, η μή τύχει κι ακουστουν λόγια θυμωμενα κι ερεθιστικά καί ταραξουν τη γαληνη της σκλαβιας. Ή σκλαβια παντα ειναι συνωνημη με την ησυχία.
Νά λoιπόv που καί ή Moυσική εχει τήν ίστορία της, ποτέ ομωc δέν κινείται ερήμην της ίστορίας. Ούτε και φτιάχνεται μακρυα άπ‘ τό λαό. Αύτος ειναι ό χτιστης τής μoυσικης του καί κάθε μουσική σελίδα του εχει χαραγμένα άπάνω της τά μαρτύρια, τά πάθη καί τίς χαρές του λαoυ πoυ τή δημιουργησε.
Νομοι της ιστοριας
Για νά σεβαστουμε ομως τούς Νόμους της Ίστοριας πρεπει να παραδεχτουμε καί κάτι αλλο. Πρώτο: Οτι τό νεωτερο λαϊκό τραγούδι δεν είναι εντελως νεο ούτε καί απόλυτα ξεκομμενο. Σερνει μαζί του καί τήν Ιστορία του. Κι αυτή παει πλάϊ – πλαι μέ τήν Ίστορία του λαου. Εντεχνη μoυσική οι υπόδουλοι „Eλληνες δέν ειχαν. Οτι διέσωσε λοιπόν ο λαός, οτι συvτήρησε καί δημιουργησε, το συντηρησε μονο ακουστικα. Ετσι το αφτι σtην πορεια τών αιώνων καπου – καπου εχανε καί κανενα ηχο στό δρόμο, ίσως νά τόv αντικαταστουσαν με άλλον. Τη μελωδικη γραμμη ομως, τόν κορμό της Moυσικης του τον συντηρησε ακεραιο.
Αρκει vα παρουμε για παραδειγμα το ποντιακο τραγoυδι. Κι εδώ πρεπει νά τονισουμε οτι τό τραγoυδι αύτό ειvαι παμπαλαιο, ανηκει στον Ακριτικο κυκλο. Ε, τό τραγουδι αυτό εχασε στό δρόμο μερικες αρχαιες λέξεις καί τίς αντικατεστησε με νεώτερες η ακόμη και μέ τούρκικες, μπορει. Ή Ελληνικοτητα του δμως εμεινε ανοθευτη.
Έτσι ειχαν τά πράματα ώς τήν Έπανάσταση ώς τότε δηλαδη πού ο Έλληνισμός άρχισε τόν νεο εθνικο του βίο κι‘ εγινε αύτόνομη πολιτεία μέ δική της παιδεία καί δική της κρατικη ύπόσταση. Τότε επρεπε να τα πάρουμε ολα απ‘ την άρχή. Μά οι πηγές ηταν στεγνές, χορταριασμένες απ‘ τό xρόvo κι‘ απ‘ τίς αλλεπάλληλες καταδρομές καί γενοκτονιες.
Έπεται το 3ο και τελευταίο μέρος